„Берлинер Цајтунг“ за тензиите пред 1 ноември: Србија може да експлодира во секој момент

Падот на настрешницата на железничката станица во Нови Сад со многу жртви пред една година предизвика бунт во Србија, пишува германскиот „Берлинер Цајтунг“, прашувајќи како се снаоѓаат луѓето во земја каде што ништо не е исто.

„Студентот Никола Малетиќ прво слушнал тресок, како да експлодирала бомба до него. Потоа облак од прашина се спуштил над него. На 1 ноември 2024 година, тогаш деветнаесетгодишникот одел кон споредниот влез на железничката станица во Нови Сад, вториот по големина град во Србија. Сакал да го фати возот во 12 часот за главниот град. Малетиќ студира политички науки во Белград, кој е оддалечен 70 километри. Беше сончев ден, се сеќава студентот. Малетиќ стоел на неколку метри од главниот влез кога, во 11:52 часот наутро, настрешницата падна над патниците како секира во длабочините.

Со крајот на окото, Малетиќ забележал луѓе кои, како него, сакале да го фатат возот за Белград. Тие исчезнале во следниот момент под урнатините и прашината. Студентот сакал да копа за закопаните со голи раце. Но, немал поим од каде да почне.

„Не слушнав никакви крици ниту знаци на живот“, се сеќава тој.

Ништо не се помрднуваше под урнатините.

Неколку дена пред годишнината од катастрофата, Малетиќ се потпира на ограда украсена со цвеќиња и мечиња пред сè уште затворената железничка станица во Нови Сад. Под ребрестиот покрив и стаклената фасада, можете да го видите работ каде што крошната се скршила во права линија пред речиси една година. Шеснаесет луѓе биле на прагот да влезат или да излезат од станицата. Немале никаква шанса. Парчиња армиран бетон им ги скршиле черепите или им ги скршиле вратовите.

Никола Малетиќ вели дека пред несреќата, неколку пати неделно патувал со воз до Белград од главната железничка станица во Нови Сад. Влегувал во станицата низ страничниот влез. Главниот влез бил затворен за време на реновирањето на станицата од 2021 до средината на 2024 година.

„Да направев нешто различно тој ден, сега ќе бев мртов“, вели студентот.

Се чини дека цела Србија се чувствува исто. Во главниот град, луѓето секој ден зборуваат за тоа како било да се патува до таму и назад со воз помеѓу Белград и Нови Сад. Никој не можеше ни да замисли дека смртоносна опасност им висеше над главата на станицата.

Со 300.000 жители, Нови Сад е втор по големина град во Србија и главен град на автономната и повеќејазична покраина Војводина. Еден од најголемите универзитети во земјата се наоѓа во голем град лоциран на Дунав. Брзиот воз „Соко“ ги поврзува Нови Сад и Белград од 2022 година со време на патување од 36 минути.

Двата центри на земјата се развија посилно еден до друг во последните три години. Железничката станица во Нови Сад претставуваше тесно грло за она што претседателот Александар Вучиќ, кој е на власт од 2012 година, го прогласи за „нова и побрза“ Србија. Кинезите требаше да ја спроведат визијата на претседателот. Србија е дел од проектот „Нов пат на свилата“. Пекинг финансира инфраструктурни проекти низ целиот свет со кредити. Во 2021 година, кинеските компании добија наредба да ѝ дадат на железничката станица во Нови Сад, отворена во 1964 година, прекрасен и модерен изглед.
Report Ad

Неколку недели по повторното отворање во средината на 2024 година, се случи трагедија со уривање. Тоа предизвика колективно искуство на близината на смртта. За милиони Срби, тоа сè уште им е длабоко врежано во коските. Се шири стравот дека понатамошните градежни проекти на јавниот сектор се извршени на небрежен начин и дека наскоро би можеле да се урнат над главите или под нозете на граѓаните.

Причините за уривањето во Нови Сад не се конечно разјаснети. Настрешницата не беше дел од реновирањето на железничката станица. Експертите претпоставуваат дека работите ја промениле статиката на станицата. Ефектите врз стабилноста на настрешницата не беа проверени. Кинеските компании рекоа дека никој не ги ангажирал за ова. На крајот на 2024 година, неколку функционери беа обвинети за небрежност. Српскиот премиер Милош Вучевиќ поднесе оставка во април.

Но, тоа не е доволно за протест на улица. Тие го повикуваат Александар Вучиќ да ја симне шапката (односно да поднесе оставка). За протестното движење, силен човек на Србија, за неговите критичари, автократ долго време, стои на врвот на систем во кој фаворитите собираат пари на сметка на безбедноста на граѓаните. Вучиќ реагираше на масовните демонстрации против него прво со рамнодушност, потоа со навреди, а на крај со палки. Демонстрантите со месеци инсистираат на нови избори. Вучиќ ги отфрла. Ништо и никој не се помрднува во најдлабоката криза во земјата од балканските војни во 1990-тите. Владата и протестното движење се залепени како бетонски делови во зграда со погрешна статика. Тоа може да ја дигне во воздух Србија во секој момент.

Никола Малетиќ зборува за опиеност на неговата генерација во една луда година. Прво, студентите во Нови Сад излегоа на улиците. По конфликтот со поддржувачите на владата и полицијата, студентите од средните училишта и другите граѓани во Белград покажаа солидарност. Над 100.000 демонстрираа во декември 2024 година во Белград. На 15 март имаше повеќе од 300.000 од нив. Студентите ги окупираа факултетите и ги претворија училниците во игралишта на непосредна демократија. Гласањето на маршеви или блокади се одвиваше со кревање раце. Таканаречените национални собранија беа отворени за секој што сакаше да ги изрази своите мисли за иднината на Србија. На пленумите, мотото беше: никаква власт на партиите. Левичарските уништувачи на автономниот систем, проевропските либерали, националистите кои сакаа Косово, изгубено по војната во 1999 година, да се врати во Србија – сите се ракуваа и беа добредојдени.

Но, студентите, исто така, доживеаја улични борби и насилство, какво што не беше видено во Србија од деведесеттите години, под автократскиот воен претседател Слободан Милошевиќ. Некои студенти поднесоа тужба против специјалната единица на ЈЗО. Се зборува за тортура во гаража под седиштето на српската влада. Покрај тоа, студентите губеа дел од својата иднина со секој ден универзитетски блокади без часови.

Многумина учеа во своите четири ѕида за завршни испити. Други го сметаа тоа за предавство. Малетиќ вели дека долго време се борел во себе дали му е дозволено да размислува за сопствената иднина. Сега сака да положи еден дел од испитот. Можеби отпорот против Александар Вучиќ ќе бара многу подолг здив.

„Ќе видиме што ќе се случи на демонстрациите по повод годишнината од 1 ноември во Нови Сад“, вели студентот.

Денес низ барокните улици на универзитетскиот град кружат гласини. Тие можат да се класифицираат помеѓу ветувања и страв од крајот на светот. Некои велат дека ќе има Ден-Д, најголемата демонстрација откако започнаа протестите. Други се плашат од невидено насилство и крвопролевање. Никола Малетиќ вели дека, без оглед на тоа колку опасно станува, ќе демонстрира во Нови Сад на 1 ноември.

Тој се насмевнува на тоа, како што може да направи само млад човек кој сè уште има толку многу живот пред себе. Да не го собореа протестите Вучиќ, тој ќе емигрираше како многу српски академици пред него. „Не го сакам тоа, би сакал да живеам во својата земја“, вели тој. А потоа се повикува на концепт кој е длабоко вкоренет во српската култура. „Тврдоглав“ опишува пркосен и непопустлив став кој се храни со гордост и тврдоглавост. Јас правам нешто токму затоа што не го сакаш – така може да се опише „тврдоглавоста“.

Владан Јолер не е сигурен дали неговиот петнаесетгодишен син треба да оди на демонстрациите во Нови Сад на 1 ноември, без разлика дали тоа било „од инает“ или не. Тој не може да го забрани. Но, можеби треба да изрази татковска загриженост.

„Владата прави луди работи што никој не ги разбира“, вели поранешниот професор по нови медиуми на Универзитетот во Нови Сад во своето студио во центарот на градот.

Тој поднесе оставка во знак на протест против насилното влегување на универзитетот во ноќта помеѓу 5 и 6 септември. Јолер беше сам во окото на бурата кога пристигна полицијата.

„Ние, професорите, бевме опкружени и вдишувавме солзавец. Потоа палките одеа горе-долу“, вели Јолер. Откако упадна на универзитетот, вели тој, се лекува од посттрауматско стресно растројство.

Демонстрацијата на сила беше непотребна, вели Јолер. Дури и без палки и солзавец, владата го турна академскиот отпор кон ѕид. Владата ја откажа платата на професорите кои не предаваа. „

Тоа го промени мислењето на многумина кои првично ги поддржуваа студентите. Одеднаш се рече дека сега се работи за спасување на универзитетите“, вели Јолер.

Студентите, исто така, беа под притисок. Владата се закани дека ќе им го одземе статусот, ќе ги откаже стипендиите и помошта и ќе ги избрка од студентските домови. Блокадата на факултетот заврши на многу места без принуда. Во Нови Сад, напротив, имаше улични борби кои не само што ги налутија студентите, туку и повеќе. „Сега постои чувство во целиот град дека сакаат да нè скршат“, вели професорот Јолер.

Професорот по нови медиуми, кој неодамна поднесе оставка, се занимава и со дигиталната трансформација како уметник. Тој со фасцинација опишува како студентите ја претворија интернет-пријателската естетика на нивната генерација во аналогни алатки за протест.

„Нивните слогани станаа вирални како пантомими. Тие користат иронија што е всушност типична за интернетот“, вели професорот. Хипериндивидуализмот на генерацијата Z, која постојано пребарува на својот паметен телефон, најде колективно значење во Србија и разви необуздана креативност. По востанијата на младите луѓе во Мароко, Мадагаскар и Непал, веќе се зборува за тоа Србија да стане пример во светот. „Ги гледам паралелите со 1968 година“, вели Јолер. Прашањето сега е, што прави Александар Вучиќ со ентузијазмот на младите луѓе насочен против него и вриејќи од идеи.

Срѓан Цвијиќ од истражувачкиот центар Белградски центар за безбедносна политика (BCSP) „си крши глава“ во својата канцеларија во Белград барајќи решение за кризата. Во моментов, претседателот и протестното движење се тркаат еден кон друг како два воза. Цвијиќ го гледа Вучиќ во истата тешка ситуација како и неговиот пријател Виктор Орбан во соседна Унгарија, кој исто така се бори со растечкиот отпор. Светските кризи кои тешко можат да се контролираат со влијание, како што се војната во Украина и инфлацијата, ги изгребаа дури и поддржувачите на ореолот на креатори кои би можеле да стават крај на секоја неволја, објаснува аналитичарот. Доналд Трамп, кого Вучиќ го нарече пријател, ја погоди Србија со рекордни царини од 35 проценти во август. Тие се казната на Трамп за увозот на српска нафта од Русија. Економската криза во земјата се заканува да се влоши. Фрустрацијата кај Србите би можела да расте.

Катастрофата во Нови Сад не е причина за протестите, туку е повод со оглед на распространетото незадоволство, објаснува аналитичарот. Протестното движење нема да го ослободи претседателот од одговорност, очекува Цвијиќ. Насилството во текот на летото ја ревитализираше. „Мислам дека Вучиќ сака да издржи до следните редовни избори во 2027 година. Но, со секој ден што траат протестите, станува сè потешко“, вели аналитичарот.

И за Цвијиќ, годишнината од несреќата на 1 ноември е одлучувачка за иднината на Србија.

„Не мислам дека ќе се случи на крајот. Мирен марш во спомен и без повеќе гнев на улицата би било најдобро за Вучиќ“, вели тој.

Но, аналитичарот не е сигурен дали претседателот го гледа тоа на ист начин. „Тврдоглавоста“, српската варијанта на пркос и тврдоглава самоволја, не постои само на страната на противниците на Вучиќ. Цвијиќ се плаши дека емоциите би можеле да доведат до точка на граѓанска војна. На крајот на октомври, имаше пукање во камп на поддржувачи на претседателот. Еден човек беше ранет, а еден куршум погоди плинска боца, која експлодираше и предизвика пожар. Облаци од чад се кренаа над парламентот.

И ако работите се одвиваат поинаку и Вучиќ биде мирно соборен од студентите, како што Слободан Милошевиќ беше соборен пред 25 години со демонстрации во 2000 година? Од 1998 до 2000 година, Вучиќ беше министер за информации под Милошевиќ. Тој се одвои од српскиот национализам за да се посвети на приближување кон Европската Унија. Во меѓувреме, српскиот претседател сигнализира сега на Запад, сега на Исток, но со задоволство го осудува Брисел како наводен спонзор на протестот. Постарите Срби, кои излегоа на улиците против Милошевиќ, се надеваат на успех на студентите. Тие треба еднаш засекогаш да ги прекинат врските со воените години.

„Имавме толку малку години вистинска демократија што понекогаш мислам дека автократијата е нормална држава за нас. Но, потоа гледам како општеството се промени. Стана многу поотворено“, вели аналитичарот.

Сè уште не е одлучено дали историјата во Србија ќе се сврти или ќе го изненади светот со ново поглавје.