Ванковска: Србија – Дали вака завршува или вака почнува?

Текст на Сабстак од Билјана Ванковска – доктор на политички науки
Во време на преплавеност со информации за драматични и важни настани ширум светот (од Палестина до Украина и Алјаска — а да не зборуваме за Кина и трговската војна), лесно е нешто да се превиди, иако ти е буквално пред нос. Всушност, двапати досега пишував за настаните во Србија, кои траат веќе десет месеци — но кризата постојано ескалира со различно темпо, без решение на повидок. Во такви околности, лесно е да се сфати зошто и како луѓето избираат да игнорираат нешто важно, „чекајќи“ некаква вест за насилство и крвопролевање. Токму тоа и се случи овие денови… Додека светот беше насочен кон средбата на Трамп и Путин, со судир меѓу очекувања, надежи, цинизам и реализам, вестите од моето соседство ненадејно ме „разбудија“.

Иако ја знаев позадината и дури и претчувствував дека нема добро да заврши, сепак со шок го следев вчера (14 август) тоа што се случи претходната вечер во Нови Сад, Белград и уште неколку српски градови. Наместо да слушам популарни глобални подкасти, поминав часови барајќи вистинска информација — односно „кој ја почна насилната ескалација“. Сцените снимени (без разлика кој ги снимил или кој медиум ги емитувал) беа застрашувачки, особено оние од ноќта на 13 август. Бројот на повредени учесници во уличните судири, како и полицајци, е многу голем — ветерани набљудувачи (постарите) велат дека не паметат ваква омраза истурена на улиците, дури ни во 1990-тите.

Од збунетите обраќања на претседателот Вучиќ и министерот за внатрешни работи Дачиќ, единствено јасно е дека биле ангажирани не само специјалните полициски сили, туку и војската. Еден војник дури испукал предупредувачки куршум во воздух во самоодбрана (своја и на неколку колеги). Фотографијата што го прикажува стравот на нивните лица предизвикува речиси еуфорично задоволство кај противниците на режимот на Александар Вучиќ. Слични сцени се повторија и следната вечер, кои експерти, новинари, интелектуалци и политичари утрото ги анализираа.

Направив свое „истражување“ преку контакти со академски колеги кои ги почитувам и им верувам. Проблемот е што (како и кај другите кризни жаришта и мејнстрим-медиумите) не знаеш кому да веруваш, ниту на домашните, ниту на странските извори. Очигледно е дека вистината е првата жртва не само на класичните војни, туку и на нешто што личи на граѓанска војна. Искрено, дури и луѓето што ги контактирав реагираа или со конфузија (некои беа на одмор далеку од настаните; велат дека за психичко здравје мораш да се дистанцираш од оваа постојана „граѓанска војна без оружје“) или кусо, со длабока загриженост, но без енергија за анализа. Еден новинар цинично цитираше познат интелектуалец: „Ова е едно глупаво ситнобуржоаско ѓубриште!“. Ми објасни дека разговорот се случил одамна, на кафе, во долга тишина. Таа му рекла: „Друже, запиши го ова — брзо ќе ти затреба.“

Од моја „аутсајдерска“ перспектива можам да заклучам дека доминираат страв и длабока загриженост (има дури и споредби со распадот на Југославија или Сирија: „така почна тогаш, а знаеме како заврши“). Малкумина имаат време за анализа или дијагноза и решение за ситуација што води кон драматичен врв.

Почетната искра се појави по паѓањето на еден покрив во Нови Сад, со обвинувања за корупција и барања за владеење на правото уште во ноември 2024. Потоа започна студентски протест, кој прерасна во пошироко граѓанско движење. По сценарио, методи, мобилизација и неполитички пораки, видов елементи на „обоена револуција“. Мојот пријател Среќко Хорват од Хрватска подоцна ги нарече студентите и нивните протести „геополитички сираци“, бидејќи нивните барања за смена на режимот дојдоа во најлош можен момент за нив — никој тогаш не се грижеше, а никој не се грижи ниту сега, за Србија. И Западот, и Русија, и сите други имаат поголеми проблеми. Вучиќ игра супер-херој на мултиполарниот свет, обидувајќи се да ги задоволи сите: Брисел, Вашингтон, Москва и Пекинг. Извезува оружје и за Украина и за Израел, а увезува енергија од Русија. Но дома, економската и социјалната криза изби на улиците.

По долги години на власт, оние на врвот го губат допирот со реалноста (како што беше и во Македонија со тогашниот премиер Груевски во 2014–2016; и тој се обидуваше да „седне на повеќе столици“, балансирајќи меѓу различни сили, но без многу адути — Македонија е мала и сиромашна држава).

По најголемите протести во март, студентите кои беа аполитични усвоија политичка агенда: барања за предвремени парламентарни избори и оставка на претседателот. Многумина ги гледаа како романтична можност за нешто младо, ново и политички „невино“, како спасители. Но за општество во длабока криза и поларизација тие беа преслаби за да поведат нешто навистина ново и различно. Во меѓувреме, безброј помали граѓански и политички групи им се приклучија, откривајќи дека „опозиција“ (и против автократски лидер) не мора да значи прогресивна или демократска содржина.

Токму кога изгледаше дека ситуацијата малку се смирува (поради замор, почеток на школската година — практично изгубена и за студенти и за ученици — и летните одмори), сета неконтролирана омраза ненадејно повторно изби. Бесмислено е да се поставува прашањето „кој почна“ со насилството. Тоа води во маѓепсан кругот што нè донесе до оваа бездна. Мислам дека најдобрата дефиниција по втората ноќ на протести ја даде еден аналитичар кој, длабоко загрижен, рече дека гледа две групи луѓе подеднакво подготвени да се убиваат меѓусебно.

Суштината мора да се сведе на најитното прашање: прашањето на насилството! Кога физичкото насилство ќе избие, тоа е само манифестација на постоење на структурно и културно насилство. Структурното насилство лежи во режим што со години се потпира на репресија и ароганција на сметка на општото добро. Затоа протестот против таков режим од самиот почеток е легитимен. „Успехот“ на Вучиќ е што успеа со години да ја уништи политичката ткаенина, да ја фрагментира и да спречи појава на вистински политички ривал. Од друга страна, мора да се признае дека опозицијата во Србија сепак беше негувана и образувана од западни структури (оние што подготвуваат „обоени револуции“ и го прикажуваат светот црно-бело). Тие знаат како, во името на демократијата, да демонизираат. А кога некој е „демон“, нема разговор со него — туку само дехуманизација.

Националистичката опозиција (екстремната десница) сака да го урне Вучиќ затоа што „не е доволно тврд“ (особено за Косово). Тоа значи дека покрај структурно, постои и културно насилство — кое преку наративи, слогани и симболи ја легитимизира употребата на насилство за политички цели. За жал, во овој хаос нема доволно јасно и автентично демократско и мирно движење, со визија за поинаква Србија.

Оптимистите во Србија се надеваат на избори што поскоро — како изборите да можат да ја решат социјалната криза и поларизацијата (а често е спротивното, изборите ја продлабочуваат поделбата). Дополнително, не е јасно кој на тие избори би можел да претставува доволно силна опозиција за да го замени Вучиќ и СНС. Опозицијата е расцепкана, а последниве денови дури и поделена околу легитимноста на употребата на насилство. Може да се каже дека насилните протести (кои во иднина можат да ескалираат до загуби на животи) ја обезвреднуваат борбата на оние што се на вистинската страна, отуѓувајќи ги луѓето што се противат и на авторитаризмот и на насилството.

Србија останува на маргините на вестите, дури и во регионот. А нејзиното значење за мирот и стабилноста на Балканот е огромно. Ако навистина почне да се распаѓа, како што многумина се плашат, ќе стане плен на нова геополитичка преконфигурација на целиот регион, со пошироки импликации. Во овој текст намерно ја избегнав „малата драма“ во Босна и Херцеговина, каде нелегално назначениот висок претставник (фактички гувернер) интервенира во уставниот поредок и автономијата на федералната единица во име на „демократијата“ — како што тој ја разбира. Без разлика на мојата лична антипатија кон Милорад Додик, останува фактот дека судбината на Република Српска, дом на дел од Србите во регионот, ќе создаде дополнителен хаос во простор што сè уште не ги залечил раните од распадот на Југославија.

Share on Facebook

Tweet

Follow us

Save