INFOMAX.MK

/Записи за Дедо Цепенко и неговото епохално дело/

Кај што паѓа чоек, таму и станува
Дедо Цепенко

На утрешен ден, пред 193 години, роден е прилепскиот терзија Марко Цепенков, кој во својата “Автобиографија“, мудро запиша “Мнозина филозофи има гоедари и мнозина гоедари станале филозофи“. Оваа мисла покажува и докажува дека овој наш терзија не е обичен терзија, туку терзија кој е и народен мудрец, фолклорист, писател на македонски јазик во 19-от век, хроничар и многустран културно-национален деец. Марко Цепенков во многу нешта е исклучителна појава во македонската книжевност и фолклористика. Класик на македонскиот 19 век.

Класик, затоа што е најистакнат и најплоден собирач и афирматор на македонското народно творештво. И не само тоа, туку е и културен и црковно-просветен деец, белетрист и писател. Како деец многу е значаен за македонската книжевност и култура воопшто. Како писател зазема видно место меѓу новите македонски преродбеници. На еден начин тој ги поврзува двете епохи (претходниците на Миладиновци и нивните следбеници) и ја најавува следната развојна фаза на преродбенскиот процес, во која се чувствуваат ефектите од Илинденската епопеја и културно-лингвистичката програма на Крсте Петков Мисирков(“За Македонцките работи“, 1903г.) Димитрија Чуповски и Македонското научно литературно другарство формирано 1902г. во Петроград. Според мене тој е следбеник на Кирил Пејчиновиќ, а предвесник, првин на Мисирков и Чуповски, а потоа и на Рацин и Конески.

Роден е во Прилеп (има податоци и дека е роден во Крушево) во многудетно сиромашно семејство. Од најрани години го учи терзискиот занает, преку кој обезбедува егзистенција, ама не е “неук терзија“, каков што сакаат да го претстават некои душебрижници од истокот. Напротив. Една година се школувал кај познатиот даскал Константин Динков (“Варошка академија“), а година-две и кај Наум Хаџов од Струга. Младоста ја поминал како чирак кај разни мајстори во Прилеп, Струга, Кичево и Битола. Откако станал самостоен терзија, повел иницијатива за отворање на книжарница во Прилеп. Бил активен и како член на црковната општина, каде бил енергичен борец против грчкото духовно влијание.

Како собирач на народни умотворби тој е еден од најистакнатите и најзначајните претставници на македонското преродбенско дело во 19-от век. Цепенков е гордоста на Прилеп и Македонија, а неговите заслуги треба вечно да се споменуваат и прераскажуваат од секој еден од нас и од нашите потомци. Инаку, оваа дејност ја започнал под директно и големо влијание на Димитар Миладинов, љубопитно слушајќи ги неговите разговори со татко му Коста, за родољубието, за народните умотворби, за потеклото на Македонците.

Знаеме дека фолклорот и фолклористиката несомнено беа мошне значајни фактори во целиот тек на македонската национална афирмација во 19-от век. Се работи како за битот, обичаите, верувањата и воопшто духовниот живот на нашиот народ, од една страна, но и за јазикот и уметничката реч, за литературното творештво и за писменото изразување, од друга страна. Токму на овој план Цепенков е интересен не само како предвесник и современик на преродбенските процеси, туку е и еден од најактивните фактори на креирање на овие процеси. Цепенков почна да собира народни умотворби и под непосредно влијание и наговор на Јордан Хаџи Константинов – Џинот. Како собирач и креатор ни остави обемна и богата збирка од народни умотворби.
Според спомените и белешките на Никола Еничеров, Цепенков бил еден полуграмотен човек, кој ја пребарал целата ризница на народното богатство и дека го нанижал на богат гердан сето интересно за земјата и народниот живот. Беше раскажувач по душа, кој најдобро ја почувствувал изворноста на народниот збор. Од него најавтентично зрачи народниот гениј. Неговиот собирачки и творечки опус трае цели 42 години. Сосема доволен за да можеме да зборуваме за цепенковска традиција. Во нејзината основа се сказните, новелите, преданијата и легендите, анегдотите, приказните за животни и басни, па пословиците, поговорките, песните, како и кратките фолклорни жанри (гатанки, детски игри, детски залагалки), и секако и записи за македонски народни обичаи, описи на македонски занаети и др. Тој во сите нив интервенира, со сиот свој усет, инвенција и дарба и преку својот творечки вкус ги стилизира и издига на ниво на наполно индивидуални креации.

Значи не е само регистратор, туку и прозаист кој дава посебен дух и стил на тие творби. Така и ја создава својата запишувачка и книжевна школа. Објавил “Автобиографија“, драмата “Црне војвода“, повеќе песни, “Зборник на народни умотворенија, наука и книжнина“ и др. Дефинитивно е најголемиот и најплоден собирач на македонски народни приказни. Можат да се набројат 5500 пословици и поговорки, 800 приказни, 150 песни, 100 гатанки, 400 верувања и клетви, 300 благослови, 350 баења, 2900 соништа и нивни толкувања, 70 детски игри.

Творечкиот пример на Цепенков најдобро може да се прикаже со приказната Силјан Штркот, на која и дава посебно литературно вообличување. Јунакот на оваа приказна е жив народен дух, митски копнеж за слободна егзистенција. Дефинитивно оваа приказна во уметничка форма е филозовски трактат, каде наоѓаме тврдења дека човекот може да се потпре само врз себе. Нема чуда, нема волшебни и пократки патеки до човечката супстанција. Треба макотрпно да се работи врз себе и врз сопствената личност. Само така се станува личност во вистинска смисла на зборот. Само такви личности можат скепсата да ја претворат во верба, и само такви личности имаат желба рационалното да го издигнат над ирационалното, и имаат копнеж да надвладее доброто над злото.
А токму такви се личностите кои го запалија огнот на народната просвета и духовните вредности (преродбениците) во Македонија. Токму такви се личностите кои го разгореа огнот на националниот отпор и борбата за национално ослободување на Македонија и Македонците (Комитите и војводите на Илинден и борците и хероите на НОБ/НОВ и државотворците на АСНОМ). Не смееме да го заборавиме, зашто како што духовито вели Блаже Конески, ако воопшто штрковито го носат породот, ние сме пород на Силјан Штркот.

Сотир Костов